Człowiek od wieków używa różnych substancji chemicznych (tzw. używek i praktykuje różne rytuały, które wpływają na jego nastrój, samopoczucie i postrzeganie rzeczywistości. Każdy z nich może stać się środkiem bądź zachowaniem uzależniającym. Uzależnić można się dosłownie od wszystkiego: palenia, picia, narkotyków, komputera (w tym internetu, gier, portali społecznościowych), hazardu, zakupów, rozmów przez telefon, seksu, jedzenia, pracy, ludzi (partnera, związku i in.), sprzątania, opalania i wielu innych rzeczy. Problem uzależnienia nie tkwi bowiem w przedmiocie uzależnienia, ale w nas samych.
Mechanizm uzależnienia jest zawsze podobny – u jego biologiczno-psychologicznego podłoża tkwi uśmierzanie cierpienia. Kiedy ból przekracza nasz próg wytrzymałości, uciekamy się do środków znieczulających, które przynoszą chwilową ulgę i dodatkowo pobudzają w mózgu ośrodek przyjemności. Z czasem coraz częściej sięgamy po używkę bądź powielamy zachowanie dostarczające chwilowej przyjemności, aż z czasem staje się to przymusem. Często przedmiot uzależnienia pozwala znieść dotkliwą z punktu widzenia danej osoby pustkę wywołaną przez brak miłości, więzi z innymi ludźmi, celu życiowego, zdrowia czy samoakceptacji. W szponach nałogu nasze zachowanie skierowane jest przede wszystkim na to, by spełnić nadrzędną potrzebę, jaką jest sięgnięcie po używkę lub powielenie określonego zachowania. Cel ten góruje nad wszystkimi innymi potrzebami.
W XXI wieku najpowszechniejszymi uzależnieniami są alkoholizm, palenie papierosów, narkomania, zaburzenia odżywiania, siecioholizm, pracoholizm, hazard oraz seksoholizm
Co zwiększa podatność na uzależnienia?
Choć wszyscy doświadczamy cierpienia to na szczęście nie każdy wpadnie w uzależnienie. Aby do tego doszło, musi zbiec się kilka okoliczności:
- problemy w kontaktach z samym sobą i w relacjach z innymi (zaburzenia osobowości) – np. trudności w kontrolowaniu własnej impulsywności, nieadekwatna samoocena,
- zaburzenia psychiczne – np. wahania nastroju, lęk, depresja, psychoza,
- negatywny wpływ środowiska – np. destrukcyjne wzorce zachowań i postaw wyniesione z dzieciństwa,
- doświadczanie silnego lub długotrwałego stresu przy niewystarczających umiejętnościach radzenia sobie z nim i braku wsparcia społecznego,
- czynniki wrodzone – np. zaburzenia funkcjonowania receptorów dopaminy (jeden z neuroprzekaźników, odpowiedzialny m. in. za przesyłanie informacji o odczuwaniu przyjemności i potrzeby).
Współczesna kultura masowa, promująca mit perfekcji i zachowania ukierunkowane na uzyskiwanie natychmiastowej satysfakcji/gratyfikacji, zwiększa podatność na uzależnienia coraz młodszych grup wiekowych.
Poziomy uzależnień
Uzależnienie fizjologiczne, zwane też czasem fizycznym, to nabyta silna potrzeba stałego zażywania jakiejś substancji. Zaprzestanie jej zażywania (odstawienie) prowadzi do wystąpienia zespołu objawów, które określa się jako zespół abstynencyjny (zespół z odstawienia), na który mogą się składać np. dolegliwości bólowe różnych organów (mięśni, stawów, głowy, brzucha), dreszcze, drżenie mięśni, zaburzenia wzroku, przemijające omamy, drgawki lub pełnoobjawowe ataki padaczki. etc. W leczeniu stosowana jest detoksykacja, czyli odtrucie. Uzależnienie fizjologiczne wywołują:
- nikotyna
- alkohol etylowy
- opioidy (heroina, morfina i inne),
- barbiturany (pochodne kwasu barbiturowego) stosowane jako leki nasenne,
- niektóre steroidy
- benzodiazepiny (grupa leków psychotropowych o działaniu uspokajającym i nasennym).
Uzależnienie psychiczne, zwane też psychologicznym, to nabyta silna potrzeba stałego wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji, której niespełnienie nie prowadzi jednak do poważnych fizjologicznych następstw.
Objawy uzależnienia psychicznego, to:
- wzrost popędu związanego z poszukiwaniem środka uzależniającego lub czynności uzależniającej
- wzrost tolerancji na działanie danego środka (obniżenie efektu przyjemności, który on dostarcza)
- przymus konsumpcji środka lub wykonywania uzależniającej czynności kosztem swojego zdrowia oraz otoczenia
- osłabienie woli
- obsesje i natręctwa myślowe utrzymujące się i nawracające nawet po długiej abstynencji
- samooszukiwanie się usprawiedliwiające wykonywanie danej czynności
- fizyczne wyniszczenie, brak zainteresowania otoczeniem niezwiązanym ze środkiem/czynnością uzależniającym i jego zdobywaniem
Objawom uzależnienia fizycznego zawsze towarzyszy uzależnienie psychiczne. Osoba dotknięta uzależnieniem psychicznym nie jest w stanie samodzielnie porzucić nałogu.
Etapy uzależnienia
Uzależnienia rozwijają się stopniowo. Zaczynają się niewinnie: jedna lampka wina do kolacji, jeden papieros, jeszcze godzinka “w sieci”. Towarzyszy temu złudne poczucie kontroli nad tym, co robimy i że w każdej możemy zaprzestać danej czynności.
W procesie tym można wyróżnić etapy:
- eksperymentowania – jesteś ciekawy skutków działania danej substancji lub zafascynowany określoną czynnością. Jesteś przekonany, że możesz coś zrobić raz lub kilka razy a potem z tego zupełnie zrezygnować;
- zażywania/wykonywania okazjonalnego – pojawia się przekonanie, że zażywanie danej używki/wykonywanie określonej czynności daje Ci poczucie ulgi i swobody, łagodzi stres czy sprzyja integracji z grupą. Zaczynasz szukać okazji do zażywania tej substancji/wykonywania czynności.
- zażywania/korzystania regularnego – zażywanie danej używki/wykonywanie czynności staje się częścią Twojego życia i głównym źródłem przyjemności; zaczynasz zaniedbywać obowiązki i inne sfery życia; na tym etapie jesteś już uzależniony psychicznie, choć zupełnie tego nieświadomy – wierzysz, że w każdej chwili możesz zrezygnować z używki/czynności;
- uzależnienia – sięgasz po większe dawki używki lub reagujesz złością na nawet chwilowy brak możliwości wykonywania czynności, od której jesteś uzależniony (np. brak dostępu do Internetu). Zrobisz wszystko, aby zdobyć określoną dawkę środka uzależniającego lub wykonać daną czynność, niezależnie od kosztów. Jeżeli jesteś uzależniony od substancji chemicznej, to do uzależnienia psychicznego dołącza uzależnienie fizjologiczne – pojawia się reakcja organizmu na odstawienie, która powoduje bardzo złe samopoczucie.
Czy już jestem uzależniony?
Osoby uzależnione niekiedy bardzo długo nie dostrzegają negatywnych zmian, jakie pojawiają się w wyniku uzależnienia, zwykle w wielu obszarach ich życia. Niejednokrotnie bywa tak, że to rodzina, znajomi lub pracodawcy wysyłają im pierwsze sygnały ostrzegawcze. Większość uzależnionych stara się jednak ich nie dostrzegać – ignorują je, wypierają lub zaprzeczają im. Są to powszechnie występujące mechanizmy obronne, ale u osób uzależnionych występują one w zwiększonym nasileniu, utrudniając wyjście z nałogu.
Dlatego nie należy mieć złudzeń, że osoba uzależniona rozpozna swoją sytuację w symptomach uzależnienia psychicznego czy etapach uzależnienia. Taka autodiagnoza może będzie jednak łatwiejsza na podstawie kryteriów uzależnienia. Są to:
- Kompulsja – przymus wykonywania jakiejś czynności lub używania substancji; powtarzają się sekwencje tych samych, automatycznych czynności i stają się rodzajem rytuału.
- Obsesja – nieustanne myślenie o czynności/substancji uzależniającej i/lub o przyjemności z nią związanej.
- Regulacja nastroju w wyniku zażywania/wykonywania substancji/czynności uzależniającej. Na początku dana substancja/czynność dostarcza przyjemności, po jej odstawieniu pojawia się napięcie, które redukuje się poprzez substancję lub czynność. Używka/czynność uzależniająca zaczyna być głównym źródłem przeżywania stanów emocjonalnych i napędza błędne koło nałogu. Jakiekolwiek próby samodzielnego zerwania z nim kończą się niepowodzeniem
- Potrzeba coraz większej dawki „uzależniacza”
- Konsekwencje zdrowotne i społeczne nałogu – wyniszczenie zdrowia i/lub kontaktów z innymi ludźmi.
Jak wyleczyć się z nałogu?
Uzależnienia zaliczono do chorób przewlekłych, a ich leczenie jest niełatwe i długotrwałe. Nie ma też jednej skutecznej metody terapeutycznej. Zdarza się, że lecząc zewnętrze objawy uzależnienia kończymy z jednym nałogiem i szybko wpadamy w kolejny, dlatego terapia musi się koncentrować na identyfikacji powodów cierpienia, które wpędza nas w nałóg. W zależności od źródeł nałogu, w jego leczeniu stosuje się:
- Psychoterapię (indywidualną, grupową). Pozwala ona na uzyskanie wglądu w źródła trudności osoby uzależnionej i wypracowanie metod ich konstruktywnego przezwyciężania. Dodatkowo, w ramach treningów umiejętności będących zwykle elementem psychoterapii uzależnień, pacjent nabywa nowe kompetencje (np. interpersonalne, radzenia sobie ze stresem, regulacji emocji), pomocne w skutecznym łagodzeniu cierpienia, bez konieczności ucieczki przed nim w nałogi.
- Farmakoterapię. Choć w leczeniu uzależnień odgrywa ona pomocniczą rolę, to wykorzystuje się ją np. wtedy, kiedy u pacjenta stwierdzone zostaną wyraźne zaburzenia nastroju (mogą mu wtedy zostać zalecone leki przeciwdepresyjne). Oddziaływania medyczne mogą być również wdrażane w początkowym okresie terapii uzależnień – tzw. detoks, który ma na celu eliminację objawów fizycznego uzależnienia od substancji psychoaktywnych (stosuje się go głównie w przypadku narkomanii oraz alkoholizmu).
- Psychoedukację. Jest to kluczowa metoda terapeutyczna (zwykle stosowana w ramach psychoterapii grupowej) na początkowym etapie terapii. Dzięki niej pacjent staje się współodpowiedzialny za własne leczenie, a zdobywana wiedza ułatwia mu identyfikację z własną chorobą oraz buduje motywację do dalszego leczenia. Z kolei lepsze zrozumienie tego, na czym polega mechanizm uzależnień, pozwala na zmniejszenie ryzyka ponownego wpadnięcia w szpony nałogu.
- Reprogramming, czyli uczenie pacjenta nowych, korzystnych dla zdrowia zachowań oraz postaw.
- Grupy wsparcia, np. Anonimowi Alkoholicy.
W dwóch kwestiach wszyscy terapeuci uzależnień są zgodni:
- Osoba borykająca się z jakimkolwiek uzależnieniem nie jest w stanie sama z niego wyjść i wymaga specjalistycznej pomocy,
- W zwalczaniu nałogu dużą rolę odgrywa motywacja osoby uzależnionej. Dlatego pierwszym krokiem do próby wyleczenia się, jest przyznanie się przed samym sobą, że ma się problem i chce się to zmienić. Zauważenie własnej bezsilności oraz przyznanie się do niej to pierwszy krok rozpoczynający proces zdrowienia.