Perfekcjonizm to postawa, która na pierwszym miejscu stawia dokładność w wykonywaniu wszelkich czynności i unikanie błędów za wszelką cenę. Nadmierne jej nasilenie odbiera energię i radość życia, zaburza relacje z innymi, a w skrajnych przypadkach uniemożliwia normalne funkcjonowanie, prowadząc do stanów lękowych, uzależnień, depresji i innych schorzeń.
Perfekcjoniści czują wewnętrzny przymus, by dać z siebie wszystko, także w pracach drugorzędnych. Nie dają sobie za to prawa do odpoczynku, a nawet, jeśli to zrobią, mają później poczucie winy, bo przecież mogli w tym czasie zrobić coś pożytecznego.
Perfekcjonizm może dotyczyć wszystkich lub niektórych sfer życia, np. pracy.
Pracodawcy na ogół kochają perfekcjonistów, ale głównie tych będących na początku swojej kariery w firmie. Z czasem pogarszają się wyniki pracy takich osób, pojawiają konflikty ze współpracownikami, a finałem jest wypalenie zawodowe i … koniec miłości.
Perfekcjonista, nie dając sobie prawa do niedoskonałości, podobną miarę stosuje wobec innych. To zaś skutkuje frustracją, gdy inna osoba nie sprosta wygórowanym oczekiwaniom. Perfekcjonista jest kiepskim szefem – wiecznie niezadowolonym ze starań swoich podwładnych, unikającym delegowania ważnych zadań w przekonaniu, że tylko on jest w stanie je odpowiednio wykonać i w efekcie – potwornie zapracowanym, sfrustrowanym człowiekiem, nie mającym czasu dla swojego zespołu, ciągle “szukającym dziury w całym”. Dla perfekcjonisty nie ma alternatywnych dróg dojścia do tego samego efektu – jest tylko jeden (jego własny) optymalny sposób działania. Szef-perfekcjonista nie daje ani sobie, ani podwładnym przestrzeni na rozwój. Wbrew obiegowym opiniom, perfekcjonizm jest bowiem zaprzeczeniem potrzeby mistrzostwa, ambicji czy poprawiania wyników. Nie toleruje procesu uczenia się, nabierania wprawy czy wyciągania wniosków z błędów i porażek.
Perfekcjonista boi się nowości, improwizacji czy spontanicznego działania, bo to naraża go na bycie niedoskonałym. Najchętniej zajmuje się tym, co dobrze zna, obsesyjnie doprowadzając do perfekcji poszczególne czynności. Źle za to radzi sobie z zadaniami długoterminowymi, wymagającymi trudu mierzenia się ze sprzecznościami i trudnościami na poszczególnych etapach ich realizacji. Chciałby wszystko zrobić natychmiast doskonale, boi się wypracowania czegoś nieidealnego. Dlatego często wpada w pułapkę prokrastynacji – zwleka z wykonaniem czegoś, bo nigdy nie jest wystarczająco gotowy, aby zacząć albo sytuacja nie jest wystarczająco sprzyjająca. W efekcie, nie oddaje ważnych prac na czas, traci wiele szans i nie wykorzystuje możliwości. Z tego względu osiągnięcia perfekcjonistów są niewspółmiernie niskie w stosunku do wysiłku, jaki wkładają w określone obszary swojego życia.
W relacjach z innymi perfekcjoniści bywają nieautentyczni i mogą się izolować. Sprawiają wrażenie aroganckich, demonstrują swoją nieomylność i poczucie wyższości, zawsze muszą mieć rację i być najmądrzejsi. Za błędy są skłonni obwiniać innych, aby utrzymać perfekcyjny obraz siebie. Z kolei sukcesy innych wywołują w nich gorycz i poczucie niesprawiedliwości – “ja się tak napracowałem, a jemu się po prostu udało”.
Tymczasem poczucie wyższości, jakim emanuje perfekcjonista jest złudne. W rzeczywistości jego samoocena jest chwiejna: od nieadekwatnie wysokiej w krótkich chwilach triumfu do poczucia ogromnej porażki, nawet w sytuacji drobnego potknięcia.
Istotą perfekcjonizmu jest:
- silne pragnienie akceptacji, docenienia przez otoczenie, prestiżu,
- lęk przed błędami czy niepowodzeniami i ich konsekwencją – odrzuceniem przez innych, utratą prestiżu,
- podejmowanie działań ukierunkowanych na redukcję lęku poprzez kreowanie pozytywnego odbioru przez innych, co daje złudne poczucie bezpieczeństwa i kontroli nad rzeczywistością. Ponieważ jednak działania takie są z góry skazane na niepowodzenie (nie można mieć pełnego wpływu na ocenę otoczenia, bo jest ona uwarunkowana czynnikami od nas niezależnymi, np. indywidualnymi cechami poszczególnych ludzi), skutkuje to nasileniem lęku i nasileniem nieefektywnych metod jego redukcji.
Perfekcjonizm jest zatem próbą osiągnięcia niemożliwego: kontroli nad rzeczywistością/ niepewnością, aprobaty otoczenia, nieistniejącej w przyrodzie doskonałości.
Czy jesteś perfekcjonistą?
Aby to stwierdzić, odpowiedz szczerze na zadane niżej pytania.
- W nieskończoność poprawiam i udoskonalam swoje prace.
- Zwlekam z oddaniem pracy lub czasem nie oddaję jej wcale – albo zrobię zadanie perfekcyjnie, albo wcale.
- Boję się nowych zadań – najchętniej robię to, co już znam.
- Mam poczucie, że tkwię w jednym miejscu, nie rozwijam się.
- Oczekuję, że inni będą dorastać do moich standardów.
- Jestem ciągle niezadowolony z siebie – mam poczucie, że robię coś niewystarczająco dobrze czy też, że jestem w czymś niewystarczająco dobry.
- Często czuję się zawiedziony i rozczarowany, zarówno sobą, jak i innymi osobami.
- Nie lubię spontanicznego działania czy improwizacji.
- Rozpamiętuję nawet najdrobniejsze porażki.
- Chcę od razu być w czymś doskonały – stopniowe dochodzenie do wprawy bardzo mnie męczy i denerwuje.
- Niemal stale odczuwam jakąś presję, jestem spięty i zestresowany, kiepsko sypiam.
- Aby zredukować lęk uciekam w alkohol, leki, narkotyki lub inne uzależnienia.
- Ignoruję wiele obszarów swojego życia.
- Jestem w ciągłym strachu, czy to, co mam zrobić uda mi się i czy nie doświadczę porażki.
- Nie ufam innym (współpracownikom, podwładnym, partnerowi, dzieciom) – sprawdzam i poprawiam to, co zrobili.
Jeżeli na większość pytań udzieliłeś odpowiedzi twierdzącej, to prawdopodobnie perfekcjonizm jest Twoim problemem. Zastanów się nad jego genezą i zobacz, jak możesz go kontrolować.
Skąd bierze się perfekcjonizm?
Genezy neurotycznego perfekcjonizmu większość psychologów doszukuje się w naszych wczesnodziecięcych doświadczeniach. Za główne jego źródło uznają brak doświadczenia bezwarunkowej miłości w domu. Krytyczni rodzice/opiekunowie stawiają przyszłemu perfekcjoniście szereg warunków, po których spełnieniu zasłuży na miłość, czułość i zainteresowanie – np. wyłącznie maksymalne oceny ze wszystkich przedmiotów, brak uwag od nauczycieli, idealnie wysprzątany pokój. Takie dziecko stara się zasłużyć na miłość i wpisać w obraz namalowany przez rodzica/opiekuna, spełniając jego oczekiwania. To samo powiela w życiu dorosłym – spełnia oczekiwania nauczycieli, szefa, współpracowników, podwładnych, partnera. Następuje u niego autoalienacja – “jestem dobry, gdy osiągam to, czego inni ode mnie oczekują a moje naturalne cechy są złe”.
Na nieco inną genezę perfekcjonizmu wskazują twórcy teorii schematów osobistych. Schemat osobisty to ukształtowany w nas sposób postrzegania siebie i innych, powstały na bazie naszych doświadczeń w relacjach z innymi – z rodzicami, rówieśnikami, partnerami.
Perfekcjonizm jest ich zdaniem próbą kompensacji ukształtowanego schematu bycia niekompetentnym, nieatrakcyjnym, gorszym, przeciętnym. Chcąc zrównoważyć ten schemat podejmujemy zdwojone wysiłki ukierunkowane na wyeliminowanie negatywnego obrazu siebie i sprostanie ideałowi w określonym obszarze. Możemy więc fundować sobie kosztowne zabiegi medycyny estetycznej, aby sprostać ideałowi piękna. Możemy cały czas i energię poświęcać na naukę, chcąc zasłużyć na miano zdolnego ucznia czy studenta. Możemy wreszcie dążyć do bezbłędnego wykonywania wszystkich czynności zawodowych, chcąc sprostać wzorcowi kompetentnego pracownika. Niepowodzenie w obszarze tych wysiłków wywołuje gorycz porażki i potwierdzenie schematu.
Dodatkowo nasze wysiłki równoważące schemat a będące w istocie pogonią za czymś nieistniejącym, generują kolejne problemy: utratę pieniędzy, wyniszczenie organizmu, rezygnację z własnych potrzeb.
Wyjściem z tej sytuacji będzie terapia schematów – zidentyfikowanie i zakwestionowanie szkodliwych schematów oraz wypracowanie nowych, pozytywnych.
Jak jeszcze można walczyć z perfekcjonizmem?
- Skup się na tym, co robisz dobrze – Twoje mocne strony będą wspierać Twoje poczucie własnej wartości, dzięki czemu zaczniesz też zauważać dobre rzeczy u innych.
- Zacznij uczyć się czegoś zupełnie nowego i staraj się skupić na swoich postępach.
- Pogódź się z niedoskonałością ludzkiej natury – niedoskonałość jest cechą rzeczywistości a doskonałość nie istnieje. Dzięki temu, stale możemy się uczyć i stawiać sobie nowe wyzwania. Poczucie wstydu i lęku przed oceną jest wspólną cechą nas wszystkich.
- Pogódź się z faktem, że nie jesteś doskonały. Jesteś człowiekiem i popełniasz błędy. Nie obwiniaj się za nie, zwłaszcza jeśli robisz coś po raz pierwszy.
- Odpuść sobie kontrolę nad całym światem. Zaakceptuj niepewność jako część życia. Kontrola wszystkiego jest iluzją.
- Zacznij robić coś na 80% i zauważ, że świat się nie zawali z tego powodu.
- Ogranicz sprawdzanie efektów swojej pracy.
- Od czasu do czasu zostaw część pracy i zrób coś dla siebie.
- Przyjrzyj się kosztom swojego perfekcjonizmu w dłuższej perspektywie czasu i w różnych obszarach życia. Zapisz sobie, co tracisz przez swój perfekcjonizm. Zastanów się, w jakich kwestiach możesz sobie “odpuścić”. Zobacz, w których sferach Twojego życia źle się dzieje z powodu perfekcjonizmu i skup się na zmianach w tych obszarach.
- Pamiętaj, że przeświadczenie “jak będę doskonały, to inni mnie zaakceptują”, jest niedorzeczne. Wiele czynników, które mają wpływ na akceptację otoczenia jest poza naszą kontrolą a dążenie do kontroli nad tym, co ludzie o nas pomyślą jest iluzją.
- Praktykuj uważność – obserwuj swoje myśli i uczucia, zaakceptuj je.
- Pracuj nad poczuciem własnej wartości – nie utożsamiaj własnej wartości z wypracowywanymi wynikami.
- Rób eksperymenty – wykonaj jakieś zadanie nieidealnie (najlepiej w części pozamerytorycznej) i zobacz, co się stanie (np. idź na spotkanie z klientem bez materiałów promocyjnych – skup się na relacji z tą osobą i na jej potrzebach).
- Pamiętaj, że porażka to informacja o Twoich działaniach, a nie o Tobie, jako o człowieku. Gdy jej doświadczysz, bądź dobry dla siebie, zaopiekuj się sobą, pogratuluj sobie odwagi za próbę, okaż sobie współczucie.
- Proś innych o pomoc i zaufaj im – powstrzymuj się od poprawiania tego, co zrobili.
- Nie próbuj zwalczać perfekcjonizmu w sposób perfekcyjny – zastosuj metodę małych kroków!